تأثیر سطوح پلوئیدی و فصل کاشت بر میزان اسید فایتیک و برخی خصوصیات مورفولوژیک تعدادی از گونه های خانواده ی گندمیان

سبوس دانه ی گندم حاوی مواد معدنی، ویتامین ها و فیبر است اما به دلیل دارا بودن درصد بالایی از اسید فایتیک بهتر است که هنگام تهیه آرد، سبوس بذر را حذف کرد. اسید فایتیک با آهن، روی، کلسیم و غیره موجود در بدن انسان تشکیل نمک فیتات داده و در نتیجه این عناصر ضروری بدون جذب دفع شده و عوارض کمبود آنها در مصرف کننده رخ خواهد داد. میزان اسید فایتیک تحت تأثیر رقم، شرایط اقلیمی و زمان کشت قرار می گیرد. تنوع موجود در گونه ها و ژنوتیپ های مختلف خانواده ی گندمیان اجازه می دهد که بتوان به کمک اصلاح نباتات ژنوتیپ هایی را یافت که علاوه بر دارا بودن میزان کم اسید فایتیک از لحاظ خصوصیات زراعی و عملکردی در وضعیت مطلوبی باشند. در این راستا به منظور ارزیابی تنوع ژنتیکی موجود در تعدادی از گونه های خانواده ی گندمیان در دو تاریخ کشت پاییزه (27 آبان سال 1386) و بهاره (28 اسفند همان سال) از دو ژنوتیپ دیپلوئید، 9 ژنوتیپ تتراپلوئید و به ترتیب 8 و 9 ژنوتیپ هگزاپلوئید برای اولین و دومین فصل کشت و نیز دو آمفی پلوئید تریتیکاله و تریتی پایرم که به ترتیب در تاریخ کاشت اول و دوم از آنها دو و یک ژنوتیپ مورد ارزیابی قرار گرفت، استفاده شد. ژنوتیپ های مذکور در دو طرح بلوک های کامل تصادفی جداگانه با سه تکرار در مزرعه ی تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهرکرد مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که تقریباً در همه ی صفات اندازه گیری شده تنوع ژنتیکی کافی وجود داشت. اثر فصل کاشت و اثر متقابل ژنوتیپ × فصل کاشت نیز در اکثر صفات معنی دار بود. در درون و بین سطوح پلوئیدی گندم و آمفی پلوئیدهای تریتیکاله و تریتی پایرم در بیش تر صفات اختلاف معنی دار مشاهده شد. در برخی صفات گونه ی دیپلوئید و آمفی پلوئید تریتی پایرم بویژه از نظر شاخص برداشت، وزن هزار دانه و عملکرد دانه در سطح پایینی بودند و گونه های گندم تتراپلوئید، هگزاپلوئید و آمفی پلوئید تریتیکاله در وضعیت متوسط و یا مطلوبی قرار داشتند. بسیاری از صفات اندازه گیری شده در کشت بهاره در مقایسه با کشت پاییزه کاهش داشتند اما میزان اسید فایتیک در هر پنج گونه افزایش یافت که تأییدی بر این مطلب است که مقدار اسید فایتیک هم چون اکثر صفات تحت تأثیر فصل کشت و شرایط اقلیمی منطقه قرار می گیرد. بنابراین به نظر می رسد اگر هدف استفاده از بذر گونه های مذکور برای مصرف انسان و دام باشد می بایست به فصل کاشت ژنوتیپ های هر گونه نیز توجه داشت. مطالعه ی همبستگی اسید فایتیک و کلیه صفات در کشت بهاره نشان داد که با افزایش ارتفاع بوته، وزن دم گل آذین، عرض سنبله، خصوصیات بذر، تعداد و وزن دانه در سنبله های فرعی و عملکرد بیولوژیک، میزان اسید فایتیک افزایش یافته است. این در حالیست که در کشت پاییزه با افزایش طول سنبله، تعداد و وزن دانه سنبله اصلی، تعداد سنبله در مترمربع، عملکرد دانه در مترمربع، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت، میزان اسید فایتیک کاهش یافته است. این نتیجه نشان می دهد که می توان با کشت پاییزه برخی از این ژنوتیپ ها مانند مونوکوکوم 5196، اجر از گونه ی تتراپلوئید، 5242 از گونه ی هگزاپلوئید و نیز آمفی پلوئید تریتیکاله ی کانادایی همراه با بهبود عملکرد دانه، شاخص برداشت و اجزای عملکرد، ژنوتیپ هایی را گزینش کرد که دارای اسید فایتیک پایین تر باشند. ژنوتیپ های تریتی پایرم نیز در هر دو فصل کشت در مقایسه با بقیه ژنوتیپ ها تقریباً دارای عملکرد دانه ی پایین و اسید فایتیک بالا بودند. نتایج مربوط به رگرسیون مرحله ای برای عملکرد دانه به عنوان متغیر وابسته در مقابل کلیه صفات دیگر به عنوان متغیر مستقل برای سطوح مختلف پلوئیدی گندم نشان داد عملکرد در هر گونه و در هر فصل کشت تحت تأثیر متغیرهای متفاوتی می باشد و بنابراین به نظر می رسد علاوه بر نقش ژنوم ها در ایجاد تفاوت بین سطوح پلوئیدی گندم از نظر عملکرد دانه، باید به حضور صفات متفاوتی که عملکرد را توجیه نمودند نیز توجه داشت.